Tư Duy Linh Hoạt và Thích Ứng Nhanh

1. Tại sao Tư duy linh hoạt và Thích ứng nhanh là rất quan trọng

• Thế giới thay đổi nhanh chóng: “Kiến thức không chỉ gia tăng mà còn gia tăng với tốc độ ngày càng nhanh”. Ví dụ, “vào năm 1950, phải mất khoảng 50 năm để kiến thức trong y học tăng gấp đôi. Đến năm 1980, kiến thức y học tăng gấp đôi sau mỗi 7 năm, và đến năm 2010, thời gian đó giảm đi một nửa”. Tốc độ thay đổi này có nghĩa là “chúng ta cần phải đặt câu hỏi về niềm tin của mình dễ dàng hơn bao giờ hết”. Những sự thật lỗi thời trở thành “hóa thạch tinh thần” (mental fossils) tốt nhất nên bị loại bỏ.
• Sự cứng nhắc so với sự linh hoạt của trí óc: Trí thông minh truyền thống được định nghĩa là “khả năng suy nghĩ và học hỏi”. Tuy nhiên, trong một thế giới hỗn loạn, “có một bộ kỹ năng nhận thức khác có thể quan trọng hơn: khả năng suy nghĩ lại và quên đi những gì đã học”.
• Hậu quả của việc cứng nhắc:
  • Thảm kịch cháy rừng Mann Gulch: Mười hai lính cứu hỏa đã thiệt mạng vì họ không thể “suy nghĩ lại các giả định của mình kịp thời”. Họ bị mắc kẹt trong những phản ứng tự động, đã được học kỹ lưỡng – dập lửa thay vì tạo lửa thoát hiểm, bám vào thiết bị thay vì vứt bỏ chúng để chạy thoát. “Bỏ dụng cụ của mình không chỉ đòi hỏi phải quên đi thói quen và bỏ qua bản năng. Vứt bỏ thiết bị còn có nghĩa là thừa nhận thất bại và loại bỏ một phần bản sắc của bạn”.
  • Sự sụp đổ của BlackBerry: Mike Lazaridis, người đồng sáng lập BlackBerry, là một thiên tài về điện tử nhưng đã “không sẵn lòng suy nghĩ lại về thị trường cho đứa con tinh thần của mình” khi iPhone ra đời. Trí thông minh của ông “không phải là phương thuốc – nó có thể là một lời nguyền” vì khiến ông khó cập nhật niềm tin của mình.
  • Chu kỳ tự tin thái quá (Overconfidence Cycle): Khái niệm mới: Là một vòng lặp trong đó sự kiêu hãnh củng cố niềm tin, khiến chúng ta tin rằng mình đã tìm ra sự thật, dẫn đến việc chúng ta trở thành “nhà truyền giáo” (preachers) bảo vệ niềm tin của mình, “công tố viên” (prosecutors) buộc tội người khác sai, và “chính trị gia” (politicians) vận động sự ủng hộ mà không bận tâm xem xét lại quan điểm của chính mình. Chu kỳ này ngăn cản tư duy linh hoạt.
  • Sự đóng cửa bản sắc (Identity Foreclosure): Khái niệm mới: Là tình trạng khi chúng ta chọn một định nghĩa về bản thân quá sớm mà không tìm hiểu kỹ lưỡng, và đóng cửa với các bản sắc thay thế.
    • Ví dụ: Ryan, anh họ của tác giả, đã “đóng cửa bản sắc” bằng cách bám vào ước mơ trở thành bác sĩ phẫu thuật thần kinh từ nhỏ, bất chấp những dấu hiệu nghi ngờ và kiệt sức trong quá trình học tập và làm việc. Mặc dù không hạnh phúc, anh vẫn tiếp tục vì “đã đi quá xa để thay đổi hướng đi”. “Grit” (lòng kiên trì) của anh đã trở thành một “mặt tối”, khiến anh kiên trì trên một con đường không phù hợp. Michelle Obama nhận định: “Bạn muốn trở thành gì khi lớn lên? Như thể việc lớn lên là hữu hạn. Như thể đến một lúc nào đó bạn trở thành một cái gì đó và đó là kết thúc”.
  • Tầm nhìn đường hầm (Tunnel Vision): Khái niệm mới: Là việc chỉ nhìn thấy một hướng đi hoặc khả năng duy nhất, bỏ qua các lựa chọn thay thế.
    • Ví dụ: Các kế hoạch cuộc đời cứng nhắc có thể gây ra tầm nhìn đường hầm, “làm chúng ta mù quáng trước những khả năng thay thế”. Việc cố gắng “khám phá” một đam mê duy nhất có thể ngăn cản chúng ta phát triển những đam mê mới.

2. Cách Phát triển Tư duy linh hoạt và Thích ứng nhanh

• Chế độ nhà khoa học (Scientist Mode): Khái niệm mới: Là một cách tư duy mà trong đó chúng ta liên tục tìm kiếm sự thật bằng cách chạy các thí nghiệm để kiểm tra giả thuyết và cập nhật quan điểm dựa trên dữ liệu mới.
  • Khiêm tốn trí tuệ và tò mò: Lòng khiêm tốn về trí tuệ là “biết những gì chúng ta không biết”, mở ra cánh cửa cho sự nghi ngờ và thúc đẩy sự tò mò.
  • Tư duy cởi mở chủ động (Actively Open-Minded): Không chỉ là phản ứng với một tâm trí cởi mở mà còn là chủ động tìm kiếm lý do tại sao chúng ta có thể sai, chứ không phải lý do tại sao chúng ta phải đúng, và sửa đổi quan điểm của mình dựa trên những gì chúng ta học được.
  • “Thử nghiệm táo bạo, kiên trì” (Bold, persistent experimentation): Franklin D. Roosevelt đã kêu gọi “thử nghiệm táo bạo, kiên trì” trong thời kỳ Đại suy thoái, một nguyên tắc đã trở thành kim chỉ nam cho sự lãnh đạo của ông và dẫn đến những cải cách lớn.
    ▪ Ví dụ về các công ty khởi nghiệp: Một thí nghiệm với các nhà sáng lập công ty khởi nghiệp ở Ý cho thấy, những người được huấn luyện để “tư duy như nhà khoa học” (coi chiến lược là lý thuyết, phỏng vấn khách hàng là phát triển giả thuyết, sản phẩm tối thiểu khả dụng là thí nghiệm) đã thành công hơn đáng kể. Họ đã “xoay trục” (pivot) chiến lược kinh doanh của mình hơn gấp đôi khi các giả thuyết của họ không được chứng minh, cho thấy khả năng thích ứng nhanh chóng.
  • Nguyên tắc “Không đồng ý và cam kết” (Disagree and Commit) của Amazon: Jeff Bezos đã giải thích rằng thay vì yêu cầu kết quả thuyết phục, các thí nghiệm bắt đầu bằng việc yêu cầu mọi người đặt cược: “Nhìn này, tôi biết chúng ta không đồng ý về điều này nhưng bạn sẽ đánh cược với tôi về nó chứ?”. Mục tiêu là khuyến khích những thử nghiệm này, làm cho việc suy nghĩ lại trở thành một thói quen.
• Nuôi dưỡng sự Khiêm tốn, Nghi ngờ và Tò mò:
  • Khiêm tốn tự tin (Confident Humility): Khái niệm mới: Là trạng thái lý tưởng, nơi chúng ta có niềm tin vào khả năng của bản thân nhưng vẫn khiêm tốn để đặt câu hỏi về các phương pháp hiện tại. Nó “cho chúng ta đủ sự nghi ngờ để xem xét lại kiến thức cũ và đủ sự tự tin để theo đuổi những hiểu biết mới”.
    ▪ Ví dụ về Sara Blakely (người sáng lập Spanx): Sara tin vào khả năng biến ý tưởng của mình thành hiện thực nhưng đầy nghi ngờ về các công cụ hiện có. Cô không biết gì về thời trang hay sản xuất, nhưng sự nghi ngờ không làm cô nản chí. Thay vào đó, cô đọc sách về bằng sáng chế và tự nộp đơn, cho thấy sự tự tin vào khả năng học hỏi chứ không phải kiến thức hiện có.
  • Niềm vui khi mắc sai lầm (The Joy of Being Wrong): Phát hiện ra mình sai có thể là một nguồn niềm vui vì nó có nghĩa là chúng ta đã học được điều gì đó mới và trở nên “ít sai hơn trước”.
    ▪ Ví dụ về Daniel Kahneman: Nhà tâm lý học đoạt giải Nobel Daniel Kahneman thực sự thích thú khi phát hiện ra mình sai, bởi “Bị sai là cách duy nhất tôi cảm thấy chắc chắn mình đã học được điều gì đó”.
• Tách rời bản thân khỏi các ý kiến và quá khứ (Detachment):
  • Tách rời ý kiến khỏi bản sắc của bạn: Thay vì định nghĩa bản thân bằng niềm tin hay ý thức hệ, hãy định nghĩa bản thân bằng các giá trị cốt lõi như sự tò mò, học hỏi, linh hoạt tinh thần và tìm kiếm kiến thức. Điều này mang lại sự linh hoạt để cập nhật các thực hành của mình dựa trên bằng chứng mới.
  •     ◦ Tách rời hiện tại khỏi quá khứ của bạn: Nhận ra rằng con người hiện tại của bạn không nhất thiết phải giống với con người trong quá khứ. “Việc suy nghĩ lại về bản thân được chứng minh là lành mạnh về mặt tinh thần”.
• Chủ động “quên đi những gì đã học” (Unlearning) và suy nghĩ lại các kế hoạch cuộc đời:
  • “Bạn phải quên đi những gì bạn đã học”: Sách nhấn mạnh rằng “cuốn sách này là một lời mời gọi từ bỏ những kiến thức và quan điểm không còn phục vụ tốt cho bạn, và neo giữ ý thức về bản thân vào sự linh hoạt thay vì sự nhất quán”.
  • “Kiểm tra cuộc sống” (Life Checkup): Khái niệm mới: Là việc định kỳ (ví dụ, một hoặc hai lần một năm) đánh giá lại các khát vọng, niềm tin và mục tiêu để xem chúng đã thay đổi như thế nào và liệu có cần suy nghĩ lại các bước tiếp theo hay không.
    ▪ Ví dụ: Thay vì mắc kẹt vào một kế hoạch 10 năm cố định, hãy “lên kế hoạch chỉ một bước xa hơn” để duy trì sự cởi mở.
  • Các bản ngã khả dĩ (Possible Selves): Khái niệm mới: Là việc khám phá những con đường sự nghiệp hoặc cuộc sống khác nhau bằng cách xác định những người bạn ngưỡng mộ, phát triển giả thuyết về các con đường này, và thử nghiệm chúng qua các cuộc phỏng vấn thông tin hoặc dự án mẫu. Mục tiêu không phải là xác nhận một kế hoạch cụ thể mà là mở rộng khả năng của bạn.
  • “Chế tác công việc” (Job Crafting): Khái niệm mới: Là việc tái định hình vai trò công việc của mình bằng cách thay đổi các hành động hàng ngày để phù hợp hơn với các giá trị, sở thích và kỹ năng cá nhân.
    ▪ Ví dụ: Ngay cả trong những công việc có vẻ đơn điệu, nhân viên vẫn có thể “chế tác” vai trò của mình để tìm kiếm ý nghĩa và sự đóng góp mới.
• Tìm kiếm sự phức tạp và sắc thái (Complexity and Nuance):
  • Chống lại thiên vị nhị phân (Binary Bias): Khái niệm mới: Là xu hướng cơ bản của con người muốn tìm kiếm sự rõ ràng bằng cách đơn giản hóa một vấn đề phức tạp thành hai loại đối lập. Để chống lại điều này, hãy “làm phức tạp hóa” (complexifying) các chủ đề gây tranh cãi bằng cách trình bày nhiều quan điểm khác nhau.
    ▪ Ví dụ: Thay vì trình bày kiểm soát súng là một cuộc tranh cãi đen trắng, một bài báo đã mô tả nó là một “vấn đề phức tạp với nhiều sắc thái xám”, dẫn đến việc các cặp đôi dễ đạt được đồng thuận hơn về một vấn đề gây tranh cãi khác.
  • Bao gồm các lưu ý và trường hợp ngoại lệ (Caveats and Contingencies): Khi giao tiếp, việc thừa nhận những điểm không chắc chắn, các tuyên bố cạnh tranh và những kết quả mâu thuẫn sẽ “không làm giảm sự quan tâm hay uy tín. Đó là một cách hiệu quả để thu hút khán giả đồng thời khuyến khích họ tiếp tục tò mò”.
  • Đặt câu hỏi “làm thế nào” thay vì “tại sao”: Khi mọi người được yêu cầu giải thích làm thế nào các chính sách của họ sẽ hoạt động trong thực tế, họ thường nhận ra giới hạn trong hiểu biết của mình và trở nên ít cực đoan hơn.
• • Xây dựng Văn hóa học tập trong các tổ chức (Learning Cultures):
  • An toàn tâm lý + Trách nhiệm giải trình = Vùng học hỏi: “An toàn tâm lý” là một môi trường làm việc có sự tôn trọng, tin cậy và cởi mở, nơi mọi người có thể đưa ra mối quan ngại mà không sợ bị trả đũa. “Trách nhiệm giải trình quy trình” (Process Accountability): Khái niệm mới: Là việc đánh giá mức độ cẩn thận các lựa chọn khác nhau được xem xét trong quá trình đưa ra quyết định, chứ không chỉ dựa vào kết quả. Khi kết hợp hai yếu tố này, chúng ta tạo ra một “vùng học hỏi” (learning zone), nơi mọi người cảm thấy tự do thử nghiệm và thách thức lẫn nhau để cải thiện.
    ▪ Ví dụ: Tại Amazon, các quyết định quan trọng không dựa trên các bài thuyết trình PowerPoint đơn giản, mà dựa trên bản ghi nhớ sáu trang, trong đó chất lượng của quá trình được đánh giá dựa trên sự chặt chẽ và sáng tạo của tư duy.
  • Thẻ điểm suy nghĩ lại (Rethinking Scorecard): Khái niệm mới: Là việc mở rộng cách đánh giá quyết định để bao gồm cả quy trình lẫn kết quả. Một quy trình tồi với kết quả tốt là may mắn. Một quy trình tốt với kết quả tồi có thể là một “thí nghiệm thông minh”.

Tóm lại, để phát triển tư duy linh hoạt và thích ứng nhanh, chúng ta cần liên tục áp dụng chế độ nhà khoa học vào mọi khía cạnh của cuộc sống: nuôi dưỡng sự khiêm tốn trí tuệ, chấp nhận sự nghi ngờ, khuyến khích sự tò mò, và học cách tách rời bản thân khỏi những ý kiến và niềm tin đã lỗi thời. Đồng thời, cần chủ động “quên đi những gì đã học”, liên tục suy nghĩ lại các kế hoạch cuộc đời và tìm kiếm sự phức tạp, sắc thái trong mọi vấn đề. “Dấu hiệu của sự khôn ngoái là biết khi nào cần từ bỏ một số công cụ quý giá nhất – và một số phần được trân trọng nhất trong bản sắc của bạn”.

Nguồn tham khảo: Think again — Adam Grant