Giải Phóng Khỏi Khuôn Mẫu Cũ

1. Bản chất của các khuôn mẫu cũ và lý do con người khó từ bỏ chúng

• Sự lười biếng nhận thức (Cognitive Laziness): Một phần vấn đề là sự lười biếng về mặt nhận thức. “Một số nhà tâm lý học chỉ ra rằng chúng ta là những kẻ hà tiện về mặt tinh thần: chúng ta thường thích sự dễ dàng khi giữ những quan điểm cũ hơn là đối mặt với sự khó khăn khi xem xét những điều mới mẻ”.
• Mối đe dọa đến bản sắc cá nhân: “Việc đặt câu hỏi về bản thân khiến thế giới trở nên khó đoán hơn. Nó đòi hỏi chúng ta phải thừa nhận rằng sự thật có thể đã thay đổi, rằng điều từng đúng bây giờ có thể sai. Việc xem xét lại một điều chúng ta tin tưởng sâu sắc có thể đe dọa bản sắc của chúng ta, khiến ta cảm thấy như đang mất đi một phần của chính mình”. Những niềm tin và ý kiến của chúng ta có thể trở nên thiêng liêng đến mức ta trở nên thù địch với ý nghĩ mình có thể sai.
• Hội chứng “Kẻ bàng quan trên khán đài” (Armchair Quarterback Syndrome): Là tình trạng sự tự tin vượt quá năng lực thực tế, khiến một người mù quáng trước những điểm yếu của mình và không sẵn lòng suy nghĩ lại các kế hoạch.
  • Ví dụ: Davíð Oddsson, cựu thủ tướng và thống đốc ngân hàng trung ương Iceland, dù không có chuyên môn về tài chính hay kinh tế, đã đưa ra những quyết sách tồi tệ dẫn đến khủng hoảng tài chính năm 2008. Tuy nhiên, ông vẫn kiên quyết ứng cử tổng thống sau đó, cho thấy ông “hoàn toàn mù quáng trước sự mù quáng của mình: ông không biết những gì mình không biết”.
• Hiệu ứng Dunning-Kruger (Dunning-Kruger Effect): Là một hiện tượng tâm lý học trong đó những người kém năng lực nhất trong một lĩnh vực lại có xu hướng đánh giá quá cao khả năng của mình.
  • Ví dụ: Trong các nghiên cứu ban đầu, những người đạt điểm thấp nhất trong các bài kiểm tra lý luận logic, ngữ pháp và khiếu hài hước lại có xu hướng tin rằng họ giỏi hơn 62% số người khác, nhưng thực tế chỉ vượt trội hơn 12%.
  • “Mắc kẹt trên đỉnh núi Ngu ngốc” (Stranded at the Summit of Mount Stupid): Là hình ảnh ẩn dụ cho tình trạng khi một người có chút kiến thức, cảm thấy tự tin thái quá, nhưng chưa đủ chuyên môn để nhận ra những thiếu sót của mình. Họ tin rằng mình đã “lên đến đỉnh núi Ngu ngốc” mà không biết rằng còn nhiều điều cần học hỏi.

2. Sự cần thiết của việc từ bỏ các khuôn mẫu cũ

• Thế giới thay đổi nhanh chóng: “Kiến thức không chỉ gia tăng mà còn gia tăng với tốc độ ngày càng nhanh”. Ví dụ, “vào năm 1950, phải mất khoảng 50 năm để kiến thức trong y học tăng gấp đôi. Đến năm 1980, kiến thức y học tăng gấp đôi sau mỗi 7 năm, và đến năm 2010, thời gian đó giảm đi một nửa”. Tốc độ thay đổi này có nghĩa là “chúng ta cần phải đặt câu hỏi về niềm tin của mình dễ dàng hơn bao giờ hết”.
• “Hóa thạch tinh thần” (Mental Fossils): “Những bản ghi cũ, những chiếc xe cổ điển, và đồng hồ cổ có thể là những món đồ sưu tầm có giá trị, nhưng những sự thật lỗi thời là những hóa thạch tinh thần tốt nhất nên bị loại bỏ”.

3. Hậu quả của việc bám víu vào các khuôn mẫu cũ

• Thảm kịch cháy rừng Mann Gulch: Vào năm 1949, 15 lính cứu hỏa chuyên nghiệp (smokejumper) được thả dù xuống để dập tắt một đám cháy rừng. Khi đám cháy bùng lên dữ dội, chỉ huy Wagner Dodge đã nhanh chóng nghĩ ra một chiến lược sống còn: tạo ra một “đám cháy thoát hiểm” (escape fire) bằng cách đốt cỏ phía trước để dọn sạch nhiên liệu, sau đó nằm úp mặt xuống khu vực cháy đó. Tuy nhiên, 12 người lính khác đã thiệt mạng vì họ không thể từ bỏ những chiến thuật được đào tạo bài bản và những thói quen đã ăn sâu – đó là dập lửa, chứ không phải tạo ra lửa. “Việc vứt bỏ dụng cụ của mình không chỉ đòi hỏi phải quên đi thói quen và bỏ qua bản năng. Vứt bỏ thiết bị còn có nghĩa là thừa nhận thất bại và loại bỏ một phần bản sắc của bạn”. Họ đã quá cứng nhắc để “suy nghĩ lại các giả định của mình kịp thời”.
• Sự sụp đổ của BlackBerry: Mike Lazaridis, người đồng sáng lập BlackBerry, là một thiên tài về kỹ thuật điện tử. Tuy nhiên, ông lại thất bại trong việc “suy nghĩ lại về thị trường cho đứa con tinh thần của mình” khi iPhone ra đời. Ông kiên quyết giữ niềm tin vào bàn phím vật lý và không muốn tích hợp trình duyệt internet đầy đủ, bỏ lỡ những cơ hội quan trọng. “Trí thông minh (intelligence) của ông không phải là phương thuốc – nó có thể là một lời nguyền”, vì nó khiến ông khó cập nhật niềm tin của mình.
• Chu kỳ tự tin thái quá (Overconfidence Cycle): Là một vòng lặp trong đó sự kiêu hãnh củng cố niềm tin, khiến chúng ta tin rằng mình đã tìm ra sự thật, dẫn đến việc chúng ta trở thành “nhà truyền giáo” (preachers) bảo vệ niềm tin của mình, “công tố viên” (prosecutors) buộc tội người khác sai, và “chính trị gia” (politicians) vận động sự ủng hộ mà không bận tâm xem xét lại quan điểm của chính mình.
  • Thiên vị xác nhận (Confirmation Bias): Là xu hướng “nhìn thấy những gì chúng ta mong đợi được thấy”, tức là tìm kiếm thông tin xác nhận những gì chúng ta đã tin.
  • Thiên vị mong muốn (Desirability Bias): Là xu hướng “tin vào những gì chúng ta muốn tin”.
  • Ví dụ về Bernie Madoff: Stephen Greenspan, một chuyên gia về sự cả tin (gullibility), đã đầu tư gần một phần ba số tiền tiết kiệm hưu trí của mình vào quỹ Ponzi của Bernie Madoff, mặc dù một người bạn đã cảnh báo ông về rủi ro. Quyết định này là do sự kết hợp của ba chế độ tư duy: chị gái ông “rao giảng” về lợi ích của quỹ (preacher mode), sự tự tin của ông khiến ông “buộc tội” người bạn (prosecutor mode), và mong muốn làm hài lòng người cố vấn tài chính (người bạn gia đình) đã đẩy ông vào “chế độ chính trị gia” (politician mode).

4. Giải pháp: Tư duy như một nhà khoa học (Think like a Scientist)

• Chế độ nhà khoa học (Scientist Mode): Là một cách tư duy mà trong đó chúng ta liên tục tìm kiếm sự thật bằng cách chạy các thí nghiệm để kiểm tra giả thuyết và cập nhật quan điểm dựa trên dữ liệu mới.
  •  Đặc điểm: Ưu tiên sự khiêm tốn hơn niềm kiêu hãnh, sự nghi ngờ hơn sự chắc chắn, và sự tò mò hơn sự đóng kín.
  •  Tư duy cởi mở chủ động (Actively Open-Minded): Không chỉ là phản ứng với một tâm trí cởi mở mà còn là chủ động tìm kiếm lý do tại sao chúng ta có thể sai, chứ không phải lý do tại sao chúng ta phải đúng, và sửa đổi quan điểm của mình dựa trên những gì chúng ta học được.
  • Ví dụ về các công ty khởi nghiệp: Một thí nghiệm với hơn một trăm nhà sáng lập công ty khởi nghiệp ở Ý cho thấy, những người được dạy tư duy như nhà khoa học (coi chiến lược là lý thuyết, phỏng vấn khách hàng là phát triển giả thuyết, sản phẩm tối thiểu khả dụng là thí nghiệm) đã tạo ra doanh thu hơn 12.000 đô la, so với dưới 300 đô la của nhóm đối chứng. Họ “xoay trục” (pivot) chiến lược kinh doanh hơn gấp đôi khi các giả thuyết của họ không được chứng minh.
• Khiêm tốn trí tuệ (Intellectual Humility): Là việc “biết những gì chúng ta không biết”. Nó là điểm khởi đầu cho chu kỳ suy nghĩ lại, bởi vì “nhận ra những thiếu sót của chúng ta mở ra cánh cửa cho sự nghi ngờ”.
  • Ví dụ: Tác giả liệt kê nhiều lĩnh vực mà mình không biết như nghệ thuật, thị trường tài chính, hóa học, thời trang, ẩm thực.
• Khiêm tốn tự tin (Confident Humility): Là trạng thái lý tưởng, nơi chúng ta có niềm tin vào khả năng của bản thân nhưng vẫn khiêm tốn để đặt câu hỏi về các phương pháp hiện tại. Nó “cho chúng ta đủ sự nghi ngờ để xem xét lại kiến thức cũ và đủ sự tự tin để theo đuổi những hiểu biết mới”.
  • Ví dụ: Halla Tómasdóttir, một ứng cử viên tổng thống Iceland, đã học cách biến nỗi nghi ngờ về khả năng của mình thành “nguồn nhiên liệu để làm nhiều hơn, thử nhiều hơn”, đạt đến trạng thái khiêm tốn tự tin và cải thiện các công cụ của mình.
• Niềm vui khi mắc sai lầm (The Joy of Being Wrong): Phát hiện ra mình sai có thể là một nguồn niềm vui vì nó có nghĩa là chúng ta đã học được điều gì đó mới và trở nên “ít sai hơn trước”.
  • Ví dụ về Daniel Kahneman: Nhà tâm lý học đoạt giải Nobel Daniel Kahneman thực sự thích thú khi phát hiện ra mình sai. Ông nói: “Bị sai là cách duy nhất tôi cảm thấy chắc chắn mình đã học được điều gì đó”. Đối với ông, việc gắn bó với những ý tưởng của mình là tạm thời, không có tình yêu vô điều kiện nào dành cho chúng.
  • Ví dụ về Andrew Lyne: Nhà vật lý Andrew Lyne đã nhận được sự hoan nghênh nhiệt liệt khi công khai thừa nhận sai lầm của mình trước hàng trăm đồng nghiệp, chứng tỏ việc thừa nhận sai lầm không làm chúng ta trông kém năng lực mà là một dấu hiệu của sự trung thực và sẵn lòng học hỏi.

5. Cơ chế để từ bỏ các khuôn mẫu cũ: Sự tách rời (Detachment)

1. Tách rời bản thân hiện tại khỏi quá khứ của bạn (Detaching your present from your past): Nhận ra rằng con người hiện tại của bạn không nhất thiết phải giống với con người trong quá khứ. “Việc suy nghĩ lại về bản thân được chứng minh là lành mạnh về mặt tinh thần”.
   Ví dụ: Jean-Pierre Beugoms, một nhà dự báo hàng đầu thế giới, khi Donald Trump bắt đầu tăng điểm trong các cuộc thăm dò năm 2016, đã tự đặt câu hỏi. Ông đã “tách rời hiện tại khỏi quá khứ của mình,” thừa nhận rằng dự đoán ban đầu của ông là dễ hiểu với thông tin lúc đó.
2. Tách rời ý kiến khỏi bản sắc của bạn (Detaching your opinions from your identity): Chúng ta thường định nghĩa bản thân qua niềm tin và ý thức hệ. Điều này trở thành vấn đề khi nó ngăn cản chúng ta thay đổi suy nghĩ trong khi thế giới và kiến thức phát triển.
   • Giải pháp: Thay vào đó, bản sắc của chúng ta nên dựa trên các giá trị cốt lõi (core principles) như sự xuất sắc, sự hào phóng, tự do, công bằng, an toàn và chính trực. Khi định nghĩa bản thân bằng các giá trị thay vì ý kiến, chúng ta có được sự linh hoạt để cập nhật các thực hành của mình dựa trên bằng chứng mới.
   • Ví dụ đối lập: Ted Kaczynski (Unabomber): Ted Kaczynski, một giáo sư toán học đã trở thành kẻ khủng bố trong nước, là một ví dụ bi thảm về việc không thể tách rời ý kiến khỏi bản sắc cá nhân. Tuyên ngôn của ông thể hiện “rất ít sự xem xét các quan điểm thay thế, gần như không có gợi ý rằng ông có thể sai”. Điều này cho thấy sự giam hãm trong niềm tin có thể dẫn đến hậu quả tàn khốc.

6. Phát triển thói quen “quên đi những gì đã học” (Unlearning)

• Tư duy linh hoạt (Cognitive Flexibility): Là khả năng “chuyển đổi từ thái cực này sang thái cực khác khi hoàn cảnh yêu cầu”. Các nhà khoa học nổi tiếng và kiến trúc sư sáng tạo được phân biệt bởi sự linh hoạt nhận thức của họ.
• Kiểm tra định kỳ trong cuộc sống (Life Checkup): Chúng ta có thể thực hiện “kiểm tra cuộc sống” định kỳ (ví dụ: một hoặc hai lần một năm) để đánh giá mức độ học hỏi, sự phát triển của niềm tin và mục tiêu, và liệu có cần “suy nghĩ lại” các bước tiếp theo hay không.
• “Bạn phải quên đi những gì bạn đã học”: “Quyển sách này là một lời mời gọi từ bỏ những kiến thức và quan điểm không còn phục vụ tốt cho bạn, và neo giữ ý thức về bản thân vào sự linh hoạt thay vì sự nhất quán”.
• Tóm lại, để từ bỏ các khuôn mẫu cũ, chúng ta cần thay đổi cách tiếp cận kiến thức và bản sắc cá nhân. Bằng cách áp dụng tư duy khoa học – nuôi dưỡng sự khiêm tốn trí tuệ, chấp nhận sự nghi ngờ, khuyến khích sự tò mò, và học cách tách rời bản thân khỏi những ý kiến và niềm tin đã lỗi thời – chúng ta có thể liên tục học hỏi, phát triển và thích nghi trong một thế giới không ngừng biến đổi. “Dấu hiệu của sự khôn ngoan là biết khi nào cần từ bỏ một số công cụ quý giá nhất – và một số phần được trân trọng nhất trong bản sắc của bạn”.

Nguồn tham khảo: Think again — Adam Grant