Sau 10 năm làm việc trong lĩnh vực công nghệ và quản lý dự án, tôi đã chứng kiến nhiều cuộc chuyển đổi số. Nhưng ít khi nào một sự thay đổi lại mang đến những hệ lụy sâu sắc đến vậy như câu chuyện mà Jeff Edmonds từ thư viện Penn State chia sẻ. Đây không chỉ là câu chuyện về công nghệ, mà còn là về quyền lực, kiến thức và tương lai của nền dân chủ.

Khi “Sở Hữu” Chỉ Còn Là Ảo Tưởng

Hãy tưởng tượng một ngày nào đó, có người lạ đến thư viện, lấy đi 5.432 cuốn sách khỏi kệ và lái xe biến mất. Nghe có vẻ phi lý? Nhưng điều này đang diễn ra hàng ngày tại Penn State và hàng nghìn thư viện khác trên khắp thế giới, thông qua sự chuyển đổi từ sách in sang ebook.

Trong suốt những năm nghiên cứu về quản lý dự án và phân tích kinh doanh, tôi đã học được rằng quyền sở hữu là một trong những khái niệm cơ bản nhất trong kinh tế. Khi bạn mua một cuốn sách in, nó trở thành tài sản của bạn – bạn có thể đọc, cho mượn, bán lại, thậm chí xé trang nếu muốn. Nhưng với ebook, mọi thứ đã thay đổi hoàn toàn.

Bạn không thể “mua” một cuốn ebook. Những gì chúng ta làm chỉ là mua giấy phép truy cập – một khái niệm mà trong thế giới phần mềm, chúng ta gọi là licensing. Điều này có nghĩa là nhà xuất bản vẫn giữ quyền kiểm soát tuyệt đối, và họ có thể thu hồi quyền truy cập bất cứ lúc nào.

Cuộc Khủng Hoảng Thầm Lặng Trong Thư Viện

Khi làm việc với các dự án chuyển đổi số, tôi thường thấy các tổ chức tập trung vào lợi ích ngắn hạn mà bỏ qua những rủi ro dài hạn. Câu chuyện của thư viện Penn State là một ví dụ điển hình.

Với hơn 6 triệu ebook trong tổng số 10 triệu tài liệu, Penn State đã chuyển đổi phần lớn bộ sưu tập sang định dạng số. Nhưng cái giá phải trả là gì? Mỗi tháng, họ phải loại bỏ hàng nghìn, thậm chí hàng trăm nghìn ebook khỏi danh mục vì các điều khoản cấp phép.

Điều này nhắc tôi nhớ đến những dự án IT mà tôi từng quản lý, nơi việc phụ thuộc quá nhiều vào vendor lock-in đã tạo ra những rủi ro không lường trước được. Nhưng ở đây, ставки cao hơn nhiều – đó là tri thức của nhân loại.

Độc Quyền Nhóm: Khi Năm Gã Khổng Lồ Kiểm Soát Tri Thức

Trong những năm nghiên cứu về MBA, tôi đã học về oligopoly – hình thức thị trường mà chỉ một số ít công ty kiểm soát. Nhưng hiếm khi thấy một ví dụ rõ ràng như thị trường xuất bản học thuật, nơi năm nhà xuất bản lớn kiểm soát gần như toàn bộ.

Họ tận dụng vị thế này một cách tinh vi:

1. Chiến Lược Định Giá Phi Lý

• Chi phí cấp phép ebook thường cao hơn việc mua sách in
• Giá tăng nhanh hơn nhiều so với lạm phát
• Không có tính minh bạch trong định giá

2. Điều Khoản Bí Mật

Các nhà xuất bản buộc thư viện ký hợp đồng với điều khoản không tiết lộ, khiến họ không thể so sánh giá với các tổ chức khác. Đây là một chiến thuật mà trong thế giới B2B, chúng ta gọi là information asymmetry – tạo ra lợi thế bất công thông qua việc kiểm soát thông tin.

3. Bundling Cưỡng Bức

Thư viện bị buộc phải mua cả “gói” hàng nghìn ebook mà họ không cần, giống như việc bạn phải mua tất cả loại ngũ cốc trong siêu thị chỉ để có được một loại bạn muốn.

Nghịch Lý Của Hệ Thống Tri Thức

Điều khiến tôi bức xúc nhất, với tư cách là một người đã dành nhiều năm trong môi trường học thuật, là nghịch lý cơ bản của hệ thống này:

1. Chúng ta tạo ra tri thức – Các giáo sư, nghiên cứu viên được trả lương từ ngân sách công để nghiên cứu, viết bài, bình duyệt
2. Chúng ta tài trợ cho quá trình này – Thông qua học phí, thuế, và các khoản trợ cấp công
3. Chúng ta lại phải trả tiền để truy cập – Các trường đại học chi hàng triệu đô la để “mua lại” chính tri thức mà họ đã tạo ra

Penn State đã chi hơn 13 triệu đô la năm ngoái chỉ cho ebook và tài nguyên điện tử. Trong khi đó, trường đang đối mặt với thâm hụt ngân sách 142 triệu đô la.

Đây giống như việc một cộng đồng trả tiền cho thợ xây để xây cầu, rồi lại phải trả phí cao cho một công ty tư nhân để được quyền đi qua chính cây cầu đó.

Ánh Sáng Cuối Đường Hầm: Open Access và OER

Sau nhiều năm làm việc trong lĩnh vực công nghệ, tôi tin rằng mọi vấn đề đều có giải pháp, chỉ cần chúng ta dám thay đổi cách nghĩ.

Mô Hình Open Access

Câu chuyện của tạp chí Glossa là một ví dụ tuyệt vời. Khi các biên tập viên của Lingua (tạp chí của Elsevier với phí đăng ký hơn 2.500 đô la/năm) quyết định rời bỏ và thành lập tạp chí riêng, họ đã chứng minh rằng chất lượng không cần phải đi kèm với chi phí cao.

Glossa có cùng chủ đề, cùng chất lượng, cùng đội ngũ biên tập, nhưng hoàn toàn miễn phí.

Tài Nguyên Giáo Dục Mở (OER)

Cuộc khủng hoảng sách giáo khoa còn nghiêm trọng hơn. Chi phí đã tăng hơn 1.000% trong 40 năm qua, khiến:

• 65% sinh viên Penn State không mua sách vì quá đắt
• 31% sinh viên không đăng ký môn học vì chi phí tài liệu quá cao

Thư viện Sách giáo khoa Mở với hơn 1.500 sách giáo khoa miễn phí và có thể điều chỉnh tự do đang chứng minh rằng có một con đường khác.

Tri Thức Là Hàng Hóa Công Cộng

Trong suốt hành trình học tập và làm việc của mình, tôi ngày càng tin rằng tri thức không phải là hàng hóa tư nhân. Nó giống như đường sá, cầu cống, lưới điện, không khí sạch và nước sạch – là hàng hóa công cộng mà tất cả chúng ta đều có quyền tiếp cận.

Hiện tại, đã có hơn 1.2 triệu tài liệu có sẵn trực tuyến miễn phí, không bị khóa sau paywall. Đây là minh chứng cho thấy một tương lai khác là hoàn toàn khả thi.

Thư Viện – Trụ Cột Của Nền Dân Chủ

Jeff Edmonds đã nói rất đúng: thư viện là trụ cột cơ bản của nền dân chủ. Nền dân chủ cần công dân được thông tin, và công dân được thông tin cần quyền truy cập tự do, công bằng vào tri thức.

Với kinh nghiệm làm việc trong nhiều dự án chuyển đổi số, tôi hiểu rằng công nghệ chỉ là công cụ. Điều quan trọng là chúng ta sử dụng nó như thế nào để phục vụ lợi ích chung.

Lời Kết

Câu chuyện về ebook không chỉ là về công nghệ hay kinh doanh. Đó là câu chuyện về quyền lực, công bằng và tương lai của tri thức nhân loại.

Chúng ta đang đứng trước một ngã rẽ quan trọng: tiếp tục để một số ít công ty kiểm soát tri thức mà chính chúng ta tạo ra, hay chọn con đường khác – coi tri thức là tài sản chung của nhân loại.

Với tư cách là những người làm việc trong lĩnh vực công nghệ và giáo dục, chúng ta có trách nhiệm định hình tương lai này. Và tôi tin rằng, tương lai đó sẽ là mở, miễn phí và công bằng.

Tri thức không phải để bán. Tri thức để chia sẻ.